ધોરણ 8 વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજી – ૬. દહન અને જ્યોત

દહનશીલ પદાર્થો : મીણ,કાગળ,દીવાસળી,પૂઠું,લાકડાની માપપટ્ટી,પેટ્રોલ,કાપડનો ટુકડો,સૂકાં પાંદડાં, હાઇડ્રોજન વાયુ હાઇડ્રોજન

અદહનશીલ પદાર્થો :પ્લાસ્ટિક,પથ્થર,ખીલી,કાચ,ચાવી,5 રૂપિયાનો સિક્કો,નાઇટ્રોજન વાયુ

7.દહન પ્રક્રિયા માટે કયો પદાર્થ જરૂરી છે?
ઉત્તર : ઓક્સિજન

8.સૂર્યમાં ઊર્જા અને પ્રકાશ ઉત્પન્ન થવાનું કારણ જણાવો.
ઉત્તર : સૂર્યમાં ચાલતી ન્યૂક્લિઅર પ્રક્રિયાના લીધે સૂર્યમાં પ્રકાશ અને ઊર્જા ઉત્પન્ન થાય છે.

9.દહન માટે હવા જરૂરી છે તે સાબિત કરતો પ્રયોગ વર્ણવો.
હેતુ: દહન માટે હવા જરૂરી છે, તેમ સાબિત કરવું

સાધન-સામગ્રી : મીણબત્તી,કાચની ચીમની,દીવાસળી,લાકડાના ટુકડા,કાચની તક્તી

પદ્ધતિ:

સૌપ્રથમ સળગતી મીણબત્તીને ટેબલ પર મૂકો.

(A) કાચની ચીમનીને લાકડાના ટુકડાનો આધાર આપી એવી રીતે ગોઠવો જેથી હવા નીચેથી દાખલ થઈ શકે.

(B)હવે,લાકડાનો ટુકડો હટાવી ચીમનીને ટેબલની સપાટી પર અડવા દો.

(C) હવે ચીમની પર કાચની તકતી ગોઠવો.ત્રણેય વખતે મીણબત્તીની જયોતનું અવલોકન કરો.

(A) જયારે ચીમનીમાં હવા નીચેથી દાખલ થાય છે ત્યારે મીણબત્તી મુક્ત રીતે સળગે છે,કે તેને નવી હવા મળતી રહે છે.

(B) ચીમનીમાં ઘેરાયેલી હવા હોય ત્યાં સુધી જયોત સ્થિર રહે છે,પરંતુ નીચેથી નવી દાખલ થતી નથી,તેથી જયોત અસ્થિર બને છે,ધુમાડો ઉત્પન્ન કરે છે તથા થોડા સમય પછી ઓલવાય છે.

(C) નીચેની તથા ઉપરની બંને જગ્યાએ હવા નથી મળતી તેથી કાચની તકતી ઢાંક્યા પછી તરત જ જયોત ઓલવાઈ જાય છે.

નિર્ણય : મીણબત્તી કે કોઈ પણ પદાર્થને સળગવા માટે હવા જરૂરી છે,હવાની ગેરહાજરીમાં પદાર્થ સળગી શકે નહીં.

10.દહન પ્રક્રિયા દરમિયાન બળતણમાં રહેલી રાસાયણિક ઊર્જા કયા સ્વરૂપમાં ફેરવાય છે?
(A) વિદ્યુતઊર્જા

(B) પ્રકાશઊર્જા

(C) ઉષ્માઊર્જા

(D) B અને C બંન

ઉત્તર : (D) B અને C બંને

11.દહન પ્રક્રિયા દરમિયાન પદાર્થ કોની સાથે સંયોજાય છે?
(A) નાઇટ્રોજન

(B) હવા

(C) ઓક્સિજન

(D) એક પણ નહીં

ઉત્તર :(C) ઓક્સિજન

12.દહન પ્રક્રિયા દરમિયાન ઊર્જા કયા સ્વરૂપે મુક્ત થાય છે?
(A) ઉષ્મા

(B) પ્રકાશ

(C) તાપમાન

(D) A અને B બંને

ઉત્તર : (D) A અને B બંને

13.નીચેના પૈકી કયો પદાર્થ સામાન્ય તાપમાને સળગતો નથી?
(A) પથ્થર

(B) કાગળ

(C) રૂ

(D) સાવરણાની સળી

ઉતર:(A) પથ્થર

14.જે શરતો હેઠળ દહન થઈ શકે છે,તેની યાદી બનાવો.
ઉત્તર :

(1) દહનશીલ પદાર્થની હાજરી

(2) હવા અથવા ઑક્સિજન વાયુની હાજરી

(3) જવલનબિંદુ જેટલું તાપમાન

15. નીચેના પૈકી કયો પદાર્થ સળગી શકે છે?
(A) દીવાસળી

(B) લોખંડ

(C) કાચ

(D) ખીલી

ઉતર: (A) દીવાસળી

16. કોઈ પણ પદાર્થના દહન માટે તેને_____વાયુ મળતો રહેવો જરૂરી છે.
ઉતર: ઑક્સિજન

17.જો કોઈ વ્યક્તિનાં કપડાં આગ પકડી લે તો શું કરવું જોઈએ?
ઉત્તર : જો કોઈ વ્યક્તિનાં કપડાં આગ પકડી લે તો તે આગને ઓલવવા માટે હવા સાથેનો સંપર્ક તોડવા માટે વ્યક્તિને ધાબળા વડે લપેટવી જોઈએ.

18.દાવાનળ એટલે શું?
ઉત્તર : ઉનાળાની સખત ગરમીમાં કેટલીક જગ્યાએ સૂકું ઘાસ અને પાંદડાં સળગી ઊઠે છે.આ આગ ઘાસમાંથી વૃક્ષમાં ફેલાય છે.આમ,ખૂબ ઝડપથી આખા જંગલમાં આગ ફેલાય છે,જેને દાવાનળ કહે છે.

19.વ્યાખ્યા આપો : જવલનબિંદુ
ઉત્તર : જે નીચામાં નીચા તાપમાને પદાર્થ સળગે છે તે તાપમાનને તે પદાર્થનું જવલનબિંદુ કહે છે.

20.દહનશીલ પદાર્થને સળગવા માટે કેટલું તાપમાન જરૂરી છે?
ઉત્તર : જવલનબિંદુ જેટલું

(B) રેતી

(C) CO

(D) સાબુનું ફીણ

ઉત્તર : (A) ઓક્સિજન

38. નીચેના પૈકી કયો પદાર્થ જ્વલનશીલ નથી?
(A) કાર્બન ડાયોક્સાઇડ

(B) ઑક્સિજન

(C) પેટ્રોલ

(D) કેરોસીન

ઉત્તર : (A) કાર્બન ડાયોક્સાઇડ

39. કોઈ પણ પદાર્થ વડે લાગેલી આગ બુઝાવવા માટેની આવશ્યક શરતો જણાવો.
ઉત્તર :

(1) બળતણનો જથ્થો મળતો અટકાવવો.

(2) સળગતા પદાર્થનો ઓક્સિજન (હવા) સાથેનો સંપર્ક તોડવો.

(3) સળગતા પદાર્થનું તાપમાન તેના જવલનબિંદુ કરતાં નીચું લાવવું.

40.કારણ આપો: ઘણી વખત આગ લાગી હોય ત્યાં સોડિયમ બાયકાર્બોનેટનો સૂકો પાઉડર પુષ્કળ પ્રમાણમાં નાખવામાં આવે છે.
ઉત્તરઃ કારણ કે,સોડિયમ બાયકાર્બોનેટનો સૂકો પાવડર આગ લાગે ત્યારે નાખવાથી તે આગની નજીક CO2 નું આવરણ બનાવે છે,તેથી આગનો હવામાંના ઑક્સિજન સાથેનો સંપર્ક તૂટી જાય છે અને આગ ઓલવાઈ જાય છે.

41.ફાયર સિસ્ટમ,અગ્નિશામક સિલિન્ડર ક્યાં ક્યાં હોય છે?
ઉત્તર: ફાયર સિસ્ટમ,અગ્નિશામક સિલિન્ડર એ શાળા,હોસ્પિટલ,ઑફિસ,બહુમાળી ઇમારતો,સભાગૃહો,કૉલેજ, બેન્ક,પોસ્ટ ઓફિસ વગેરે જગ્યાએ જોવા મળે છે.

42.વ્યાખ્યા આપો : ઝડપી દહન
ઉત્તરઃ દહનશીલ પદાર્થ ઝડપથી સળગે છે તથા ઉષ્મા અને પ્રકાશ ઉત્પન્ન કરે છે,જેને ઝડપી દહન કહેવામાં આવે છે.

43. વ્યાખ્યા આપોઃ સ્વયંસ્કુરિત દહન
ઉત્તર : સળગવાના જે પ્રકારમાં પદાર્થ અચાનક કોઈ દેખીતા કારણ વગર જ ભડકો થઈ સળગી જાય છે તેને સ્વયંસ્કુરિત દહન કહેવામાં આવે છે.

44.કોલસાના ભૂકાના____ દહનને કારણે કોલસાની ખાણમાં ઘણીવાર ભયાનક આગ લાગે છે.
ઉત્તર : સ્વયંસ્કુરિત

45.વિસ્ફોટ એટલે શું?
ઉત્તર : જયારે ફટાકડાને સળગાવવામાં આવે ત્યારે,ગરમી,પ્રકાશ અને અવાજની ત્વરિત પ્રક્રિયા આ પ્રક્રિયા દરમિયાન મોટા જથ્થામાં ઉત્પન્ન થતો વાયુ બહાર છૂટે છે.આવી પ્રક્રિયાને વિસ્ફોટ કહે છે.

46. જો ફટાકડા ઉપર દબાણ લગાડવામાં આવે તો પણ____થાય છે.
ઉત્તર : વિસ્ફોટ

47.મીણબત્તીને સળગાવતાં એ જયોત ઉત્પન કરે છે. (✔ કે X)
ઉતર: ✔

48.કઈ વસ્તુને સળગાવતાં જયોત ઉત્પન્ન થાય છે?
(A) કાચ

(B) રેતી

(C) કેરોસીન

(D) પાણી

ઉત્તર : (C) કેરોસીન

49.કોલસાનું દહન કરતાં જ જ્યોત ઉત્પન્ન થાય છે. (✔ કે X)
ઉત્તર : X

50.દહન થતાં જ્યોત ઉત્પન્ન કરતી વસ્તુઓનાં નામ આપો.
ઉત્તર : કેરોસીન,કપૂર,મીણબત્તી.

51.દહન થતાં જ્યોત ઉત્પન્ન ન કરતી વસ્તુઓનાં નામ આપો.
ઉત્તર : કોલસો,અગરબત્તી.

52.મીણબત્તી તેના દહન દરમિયાન જયોતથી સળગે છે. શા માટે?
ઉત્તર : મીણબત્તીમાં પીગળેલું મીણ વાટ દ્વારા ઉપર ચડે છે,અને દહન દરમિયાન તેનું બાષ્પીભવન થાય છે તથા જયોત ઉત્પન્ન કરે છે.આમ,જે પદાર્થનું તેના દહન દરમિયાન બાષ્પીભવન થાય છે અને તે જયોત આપે છે.

(1) સૌથી અંદરનો વિસ્તાર,

(2) મધ્યનો વિસ્તાર,

(3) સૌથી બહારનો વિસ્તાર.

(1)સૌથી અંદરનો વિસ્તાર : આ વિસ્તાર જયોતની સૌથી અંદર અને મીણબત્તીની વાટની આસપાસ આવેલો કાળા રંગનો વિસ્તાર છે.અહીં દહન પામ્યા વગરના કાર્બનના કણો રહી જવાના કારણે તે ઠંડો અને કાળો દેખાય છે.

(2) મધ્યનો વિસ્તાર : આ વિસ્તારની જયોતનો રંગ પીળો હોય છે.જયોતનો આ સૌથી મોટો વિસ્તાર છે.આ વિસ્તાર મધ્યમ ગરમ હોય છે અહીં અપૂર્ણ દહન પામેલા કાર્બનના કણ હોય છે.

(3) સૌથી બહારનો વિસ્તાર : આ વિસ્તારની જયોત ભૂરા રંગની હોય છે.આ જયોતનો સૌથી ગરમ ભાગ છે.અહીં ઓક્સિજન સારા પ્રમાણમાં મળતો હોવાથી અહીં કાર્બનનું સંપૂર્ણ દહન થાય છે.

54.સોનું અને ચાંદી પીગાળવા માટે સોની મીણબત્તીની જ્યોતના ક્યા વિસ્તારનો ઉપયોગ કરે છે?શા માટે?
ઉત્તર : મધ્ય વિસ્તારમાં પ્રકાશ વધુ અને ઉષ્માઉર્જા ઓછી હોય છે માટે સોનું અને ચાંદી પીગાળવા સોની મીણબત્તીના મધ્ય વિસ્તારનો ઉપયોગ કરે છે.

55.મીણબત્તીની જયોતના કયા વિસ્તારમાં ગરમી ઓછી હોય છે?
ઉત્તર : અંદરના

56.લાકડાના દહન દરમિયાન તે કેવી જ્યોતથી સળગે છે?
ઉત્તર : પીળી

57.મીણબત્તીની જ્યોતનો સંપૂર્ણ દહનવાળો સૌથી બહારનો વિસ્તાર કેવો હોય છે?
(A) સૌથી ઓછો ગરમ
(B) મધ્યમ ગરમ

(C) સૌથી વધુ ગરમ

(D) ઠંડો

ઉતર: (C) સૌથી વધુ ગરમ

58.બળતણ એટલે શું?
ઉત્તર : જે પદાર્થના દહનથી મુક્ત થતી ઉષ્માશક્તિના કારણે કોઈ કાર્ય થઈ શકે તેને બળતણ કહે છે.

59.સારું બળતણ કોને કહેવાય?
ઉત્તર : સારું બળતણ એને કહેવાય કે જે સરળતાથી ઉપલબ્ધ હોય,જે સસ્તું હોય,જે મધ્યમ દરે હવામાં સારી રીતે દહન પામતું હોય,જે મોટા પ્રમાણમાં ઉષ્મા ઉત્પન્ન કરતું હોય,અને જે કોઈ જ અનિચ્છનીય પદાર્થોના અવશેષ છોડતું ન હોય.

60.બધાં જ બળતણ આદર્શ બળતણ છે. (✔ કે X)
ઉત્તર : X

61.બળતણ તેમની કિંમતોમાં જુદાં પડે છે.(✔ કે X)
ઉત્તર : ✔

62._____ઘરમાં વપરાતું એક પ્રવાહી બળતણ છે.
ઉતર: કેરોસીન

63.દરેકનાં બે – બે ઉદાહરણ આપો :
(1) ઘન બળતણ : કોલસો,મીણ,લાકડું,છાણાં
(2) પ્રવાહી બળતણ : કેરોસીન,પેટ્રોલ,ડીઝલ,તેલ,ઘી
(3) વાયુ બળતણ : કુદરતી વાયુ, 02,ઑક્સિ-એસિટિલીન

64.વ્યાખ્યા આપો : કેલરી મૂલ્ય
ઉત્તરઃ કિલોગ્રામ બળતણનું સંપૂર્ણ દહન થવાથી ઉત્પન્ન થતા ઉષ્માઊર્જાના જથ્થાને તેનું કેલરી મૂલ્ય કહે છે.

65.બળતણના કૅલરી મૂલ્યને______ એકમથી દર્શાવવામાં આવે છે.
ઉત્તર : કિલોજૂલ પ્રતિ કિગ્રા

66.એક પ્રયોગમાં 4.5 કિગ્રા બળતણનું સંપૂર્ણ દહન કરવામાં આવ્યું.તેમાંથી ઉત્પન થતી ઉષ્મા 180,000 kJ નોંધાઈ,બળતણનું કેલરી મૂલ્ય શોધો.
ઉત્તરઃ કેલરી મૂલ્ય = ઉત્પન થતી ઉષ્મા/બળતણનું દળ
કેલરી મૂલ્ય =180000KJ/4.5kg
કેલરી મૂલ્ય= 40,000KJ/Kg

67.કોલસો,કેરોસીન અને બાયોગૅસ બળતણના કૅલરી મૂલ્ય જણાવો.
ઉત્તરઃ કોલસો,કેરોસીન અને બાયોગેસ બળતણનાં કૅલરી મૂલ્ય અનુક્રમે 25000–33000 kJ/kg,45000 kJ/ kg અને 35000–40000 kJ/kg છે.

68.કૅલરી મૂલ્ય સંબંધિત ખોટી જોડ જણાવો.
(A) પેટ્રોલ : 45,000 kJ/kg

(B) ડીઝલ : 35000 kJ/Kg

(C) મિથેન : 50,000kJ /kg

(D) CNG : 50,000 kJ/kg

ઉતર : (B) ડીઝલ : 35000 kJ/Kg

69.LPG નું કૅલરી મૂલ્ય____ kJ/kg છે.
ઉત્તર : 55,000

70.નીચેનામાંથી સૌથી વધુ કૅલરી મૂલ્ય કોનું છે?
(A) પેટ્રોલ

(B) LPG

(C) હાઇડ્રોજન

(D) છાણાં

ઉત્તર : (C) હાઇડ્રોજન

71.બળતણનું દહન હાનિકારક પદાર્થોનું ઉત્પાદન પ્રેરે છે. (✔ કે X)
ઉત્તર : ✔

72.લાકડા અને કોલસાના દહનથી હવા____ થાય છે.
ઉતર: પ્રદૂષિત

73.કાર્બન ધરાવતા બળતણના અપૂર્ણ દહનથી ક્યા રોગ થઈ શકે છે?
ઉત્તરઃ કાર્બન ધરાવતા બળતણના અપૂર્ણ દહનથી શ્વાસ સંબંધિત રોગ જેવા કે અસ્થમા,દમ વગેરે થઈ શકે છે.

74.કારણ આપો : લાકડાં કરતાં LPG એ ઘરવપરાશ માટે વધુ સારું બળતણ છે.
ઉત્તર : કારણ કે લાકડાંને બાળવાથી ખૂબ જ ધુમાડો થાય છે.જે લોકોના સ્વાથ્ય માટે હાનિકારક છે.તે શ્વાસ સંબંધી મુશ્કેલીઓ ઊભી કરે છે,જ્યારે LPG ના દહનથી ધુમાડો ઉત્પન્ન થતો નથી.તે ઓછું પ્રદૂષણ કરે છે. આથી લાકડાં કરતાં LPG એ ઘરવપરાશ માટે વધુ સારું બળતણ છે.

75.બળતણના અપૂર્ણ દહનથી કયો વાયુ ઉત્પન્ન થાય છે?
ઉત્તર : બળતણના અપૂર્ણ દહનથી કાર્બન મોનોક્સાઇડ વાયુ ઉત્પન્ન થાય છે.

76.કાર્બન ડાયૉક્સાઇડનું વધતું પ્રમાણ ગ્લોબલ વૉર્મિંગ પ્રેરે છે. (✔ કે X)
ઉતર: ✔

77.વ્યાખ્યા આપો : ગ્લોબલ વૉર્મિંગ
ઉત્તર : બળતણના દહનને લીધે કાર્બન ડાયોક્સાઇડ ઉત્પન્ન થાય છે,જે પૃથ્વીના વાતાવરણના તાપમાનમાં વધારો કરે છે,જેને ગ્લોબલ વૉર્મિંગ કહે છે.

78.ગ્લોબલ વૉર્મિંગની અસરો જણાવો.
ઉત્તર : ગ્લોબલ વૉર્મિંગને લીધે ધ્રુવ પ્રદેશનો બરફ પીગળે છે,જેને લીધે દરિયાની સપાટી ઉપર આવે છે. જેનાથી કિનારાના વિસ્તારોમાં પૂરની સ્થિતિ પેદા થાય છે.

79.કોલસા અને_____ ના દહનથી સલ્ફર ડાયૉક્સાઇડ વાયુ ઉત્પન્ન થાય છે.
(A) કેરોસીન

(B) LPG

(C) લાકડાં

(D) ડીઝલ

ઉત્તર :(D) ડીઝલ

80.ખૂબ જ ગૂંગળામણ ઉત્પન્ન કરે તેવો અને ઍસિડવર્ષા માટે જવાબદાર વાયુ કયો છે?
ઉત્તર : સલ્ફર ડાયોક્સાઇડ એ ખૂબ જ ગૂંગળામણ ઉત્પન્ન કરે તેવો સડો કરનારો અને ઍસિડવર્ષ માટે જવાબદાર વાયુ છે.

81.વ્યાખ્યા આપો : ઍસિડવર્ષા
ઉત્તર : હવામાંના સલ્ફર અને નાઈટ્રોજનના ઓક્સાઇડ વરસાદના પાણી સાથે ભળીને એસિડ બનાવે છે. આવા વરસાદને ઍસિડવર્ષા કહે છે.

82.વાહનોમાં CNG નો ઉપયોગ કેમ કરવામાં આવે છે?
ઉત્તર : CNG એ પેટ્રોલ અને ડીઝલ કરતાં ખૂબ જ ઓછા પ્રમાણમાં હાનિકારક પદાર્થો ઉત્પન્ન કરે છે CNG એ બળતણ હોવાથી તે વાહનોમાં ઉપયોગમાં લેવાય છે.CNG નું કેલરીમૂલ્ય બીજા બળતણ કરતાં વધુ છે.